Uitsterven.nu sterf je uit!

Uitsterven begint op te schieten!

VN waarschuwen: 1 miljoen planten- en diersoorten dreigen uit te sterven

In een 1.800 pagina's dik rapport schetsen de VN een rampscenario: veel natuur gaat de komende decennia verdwijnen. Er is nog een beetje hoop, maar de moet de mens wel in actie komen.

DOOR BEN VAN RAAIJ

Een laatste stukje Amazoneregenwoud houdt nog stand te midden van een perceel landbouwgrond nabij de Noord-Braziliaanse stad Santarém.

Foto Daniel Beltra

Een groot deel van de natuur wereldwijd is al door menselijk handelen verwoest, en wat resteert gaat hard achteruit als gevolg van destructief landgebruik, klimaatverandering, overbevissing, vervuiling en invasieve soorten. Tot een miljoen planten- en diersoorten dreigen hierdoor komende decennia uit te sterven. Dat staat in een rapport onder auspiciën van de Verenigde Naties dat maandag in Parijs is gepubliceerd.

Dit First Global Assessment Report on Biodiversity and Ecosystem Services werd dit weekend vastgesteld door het VN-biodiversiteitspanel IPBES. Het is de gezaghebbende, wetenschappelijke basis voor een nieuw biodiversiteitsverdrag dat volgend jaar moet worden afgesloten door de 132 lidstaten van de VN-Conventie over Biodiversiteit (CBD) uit 1992, de tegenhanger van het VN-klimaatverdrag uit datzelfde jaar.

Biodiversiteit is een containerbegrip voor de totale rijkdom aan leven op de planeet: alle planten, dieren en micro-organismen alsmede hun relaties, met elkaar en met hun omgeving, van het niveau van genen en soorten tot aan complete ecosystemen. Alle soorten zijn verbonden. Hoe meer er verdwijnen, hoe meer een ecosysteem, en uiteindelijk het web van het leven zelf, wordt uitgehold.

De verwoesting van de biodiversiteit vormt een minstens even grote bedreiging voor de mensheid als de opwarming van de aarde, zei IPBES-voorzitter Robert Watson vorige week bij de aftrap van de conferentie in Parijs. Hij sprak van een 'onheilspellend beeld'. Natuur en biodiversiteit zijn onmisbaar voor ons voedsel, ons water, onze medicijnen en zelfs onze veiligheid en sociale cohesie, aldus Watson.

Klein deel nog onaangetast

Het 1.800 pagina's dikke VN-rapport schetst een somber beeld van de vele manieren waarop de mens de natuur plundert en haar ecosysteemdiensten (de baten die de levende natuur de mens oplevert) ondermijnt. Meer dan 75 procent van het landoppervlak, 40 procent van de oceanen en 50 procent van de rivieren zijn veranderd en gedegradeerd voor grootschalige landbouw, veeteelt en visserij, mijnbouw, verstedelijking en de aanleg van infrastructuur. Slechts 13 procent van het land en 23 procent van de oceanen is nog min of meer onaangetast. Meer dan 20 procent van de landbouwgrond is intussen door overexploitatie drastisch verarmd.

Ook de vervuiling van ecosystemen eist haar tol. Zo wordt wereldwijd meer dan 80 procent van het afvalwater niet gereinigd, en wordt naar schatting elk jaar 300- tot 400 miljoen ton aan zware metalen en andere giftige stoffen in het milieu gedumpt, als gevolg waarvan bijvoorbeeld 40 procent van de wereldbevolking niet over schoon drinkwater beschikt. In de oceanen verdwijnen jaarlijks vele miljoenen tonnen plastic.

Van de circa acht miljoen planten- en diersoorten op aarde (waarvan maar een klein deel bekend en beschreven is) worden volgens het rapport tussen de 500 duizend en een miljoen soorten komende decennia met uitsterven bedreigd. Daaronder 3.000 gewervelde soorten en 40 duizend plantensoorten. Van de 100 duizend soorten die worden gevolgd voor de Rode Lijst van de natuurbeschermingskoepel IUCN is 25 procent bedreigd. Het tempo van uitsterven ligt tientallen tot honderden keren hoger dan gemiddeld in de laatste 10 miljoen jaar.

Opmaat naar Beijing

Het VN-rapport is de nieuwe, wetenschappelijke synthese van de staat van de natuur en haar ecosystemen. Het is het best mogelijke advies van de wetenschap aan regeringen en beleidsmakers om de crisis van de natuur en de biodiversiteit te beteugelen, aldus IPBES-voorzitter Watson. 'Beleid, inspanningen en acties - op elk niveau - zullen alleen kans van slagen hebben als ze gebaseerd zijn op de beste wetenschap. Dit is wat ons rapport biedt.'

Het is voor het eerst sinds 2005 dat zo'n biodiversiteitsevaluatie verschijnt, en het is de eerste die officieel door de 132 CBD-lidstaten is goedgekeurd. Aan het rapport is door 150 wetenschappers uit vijftig landen drie jaar gewerkt. Het bevat meer dan 15 duizend verwijzingen naar wetenschappelijke studies en naar de voorheen verwaarloosde ervaringskennis van inheemse volkeren, alsmede scenario's en aanbevelingen.

Het rapport moet de basis zijn voor een nieuw wereldwijd biodiversiteitsverdrag dat de CBD-lidstaten eind volgend jaar in Beijing, China, willen vaststellen, in navolging van het bekende VN-klimaatakkoord van Parijs uit 2015. Met het oog daarop proberen de organisatoren rond de 'stille crisis' van de biodiversiteit net zo'n gevoel van urgentie te kweken als rond het klimaat. Zoals er in 2015 aan de vooravond van het klimaatakkoord een 'Parijs-moment' ontstond, moet er nu rondom biodiversiteit een 'Beijing-moment' komen.

Wereldwijde omslag

Het is nog mogelijk het tij te keren. 'Het gaat heel slecht met de biodiversiteit, maar als we het snel en goed aanpakken kunnen we veel verliezen nog tegengaan', zegt Ingrid Visseren-Hamakers, hoogleraar milieubeleid aan de Radboud Universiteit Nijmegen en mede-auteur van het rapport. 'Daarvoor is wel een wereldwijde transformatieve omwenteling nodig. En daar zit het probleem, want landen hebben natuurlijk allerlei economische belangen en zijn lang niet altijd gebaat bij ambitie. Maar we hebben de omwenteling nu gedefinieerd, en erkend dat die noodzakelijk is. De bereidheid is er, nu de praktische invulling.'

Die praktische invulling moet volgens Visseren-Hamakers komend jaar op de biodiversiteitstop in Beijing leiden tot een wereldwijd natuurakkoord, een Global Deal for Nature, een aanzet tot een ingrijpende reorganisatie van het hele economische en financiële systeem, een wereldwijde omslag naar duurzaamheid waarbij de strijd voor het behoud van biodiversiteit en de strijd tegen klimaatverandering hand in hand moeten gaan.

Natuur en biodiversiteit zijn essentieel voor het tegengaan van de klimaatverandering. Bossen en oceanen nemen de helft van de CO2-uitstoot op. Als ze dat niet zouden doen was de opwarming al niet meer te stuiten geweest. Toch is de afgelopen vijf jaar een oppervlakte van vijf keer Engeland aan tropisch bos omgehakt vanwege de onverzadigbare mondiale behoefte aan rundvlees, sojabonen, palmolie en biobrandstoffen.

DIRECTE EXPLOITATIE

Het direct exploiteren van de natuur door jacht, visserij en het oogsten van wilde flora vormt een grote bedreiging voor veel planten- en diersoorten en ecosystemen. Charismatische megafauna als olifanten, tijgers en neushoorns wordt bedreigd door stroperij. Zo ook schubdieren, schildpadden en haaien. Een grote boosdoener is de slecht gereguleerde industriële visserij. Eenderde van alle visbestanden is overbevist.

INVASIEVE SOORTEN

De mens heeft per ongeluk of opzettelijk over de hele wereld exotische planten- en diersoorten geïntroduceerd. Als gevolg daarvan worden inheemse soorten verdrongen en bedreigd, soms tot uitsterven aan toe. Muizen, ratten, katten en geiten hebben bijvoorbeeld heel wat unieke eilandfauna uitgeroeid. Het aantal invasieve soorten per land is volgens het VN-rapport sinds 1970 met gemiddeld 70 procent toegenomen.

VERVUILING VAN LAND, LUCHT EN WATER

Veel planten- en diersoorten en ecosystemen hebben zwaar te lijden door vervuiling van land, lucht en water. Elk jaar wordt alleen al in oppervlaktewateren naar schatting 300- tot 400 miljoen ton aan zware metalen, oplosmiddelen en giftig afval gestort. Veel grote riviersystemen en wetlands zijn zwaar vervuild door ongezuiverd afvalwater. Langs tal van kusten zijn zuurstofloze dode zones ontstaan.

VERWOESTING VAN LEEFGEBIED

De onverzadigbare landhonger van de mens, onder meer als gevolg van de verdubbeling van de wereldbevolking sinds 1970 van 3,7- naar 7,6 miljard mensen, bedreigt de laatste leefgebieden van veel planten- en diersoorten. Bossen, graslanden, binnenwateren en andere natuurgebieden moeten plaatsmaken voor akkers, weidegrond, steden, wegen en andere infrastructuur. Driekwart van het landoppervlak is door de mens vaak ingrijpend veranderd of verwoest. Dat geldt ook voor tweederde van de oceanen en 85 procent van de wetlands.

KLIMAATVERANDERING

De opwarming van het klimaat door het opstoken van fossiele brandstoffen heeft groot effect. Bijna de helft van de zoogdieren en bijna een kwart van de vogels zijn al hard in hun leefgebied geraakt. Sommige soorten kunnen zich aanpassen door hun habitat te verleggen, maar dat geldt niet voor arctische en alpiene soorten, die niet kunnen uitwijken voor de stijgende temperaturen. En 99 procent van de koraalriffen zal een opwarming van meer dan 2 graden niet overleven.

Interview met Anna Lyzor over Paleontologische Psychologie

Naar aanleiding van haar nieuwe boek "Inleiding tot de Paleontologische Psychologie hebben wij een afspraak gemaakt met dr Anna Lyzor, paleontologisch psycholoog aan de universiteit van Stordal, Noorwegen.  We ontmoeten haar in de lobby van haar hotel in Amsterdam, waar ze logeert in verband met de presentatie in Artissvan de Nederlandse vertaling van dat boek, later die dag.

We zitten tegenover een scandinavische vrouw, blond halflang sluik haar. Ze draagt een bril die haar net niet helemaal goed staat en ze heeft haar dunne lippen wat voller proberen te maken door met rode lippenstift een mooie welving te suggereren.

"Wat is dat nu eigenlijk, paleontologische psychologie?"
Anna Lyzor tovert een toegeeflijke glimlach tevoorschijn, waarbij we zien dat er wat lippenstick op haar tand zit,  en begint langzaam met een bleke stem te vertellen.
"Paleontologische Psychologie houdt zich bezig met het onderzoeken van de geest van uitgestorven soorten. Uit onderzoek van fossielen kunnen wij afleiden hoe een bepaalde soort geleefd heeft, wat gewoontes waren, wat er fijn  was en wat vervelend. Zo kunnen wij mede aan de hand van botstructuren, vindplaatsen en looproutes een psychologisch profiel maken.
"Wat kom je dan zoal te weten?
"Ach zoveel! Zo weten wij nu bijvoorbeeld waarom de Tyranosaurus Rex eigenlijk is uitgestorven.
"Euh, dat was toch die meteoor?"
Dr. Lyzor glimlacht ernstig.
"Ja, dat zou je denken. Maar dat is een nogal mechanische verklaring voor een in essentie existentiële zaak. Nee, Tyranosaurus Rex liep al duizenden jaren op deze aarde rond en ineens is hij weg. Dat wijst op een keuze, een besluit dat hij genomen heeft. Een besluit 'om niet meer te zijn.'"
"Waar leidt u dat uit af?"
"Wel, uit onderzoek is gebleken dat onze Rex..." hier gniffelt Dr Lyzor even "...helemaal niet 'het meest verschrikkelijke roofdier aller tijden' is geweest. Mensen hebben een voorliefde voor roofdieren, die zij bewonderen om hun kracht, hun gratie en hun meedogenloosheid...."
hier valt ze even nadenkend stil
"...hmm, dat zal te maken hebben met dat mensen zichzelf ook graag zo zien: als sterk, krachtig, soepel, een roofdier. Maar goed, wat blijkt nu, Rex is geen roofdier, maar een aaseter."
"Wat!!? Een aaseter? Zoals een gier, of een made?"
"Precies zoals een gier. Daarom heeft hij van zijn tanden op die manier gerangschikt en van die kleine armpjes. Zo kan hij zijn hele kop in een karkas steken, en met die armpjes houdt hij dan het gat open. Hij was ook niet egaal grijs of bruin, zoals je hem meestal ziet afgebeeld, nee hij had een opvallende rode kop. Die rode kop is ook een aanwijzing voor ons als paleontologisch psychologen. Die wijst namelijk in de richting van schaamte."
"Een Tyranosourus Rex, die zich schaamt?"
"Zeker. Immers, iedereen denkt dat hij een roofzuchtig monster is. En wat is hij werkelijk? Gewoon een groot uitgevallen loopgier. En daar komt nog een ander pijnlijk puntje bij. In zowat iedere film waarin een Tyranosaurus Rex voorkomt is hij niet alleen een geweldadige en slimme  moordenaar, maar maakt hij ook een geweldig lawaai. Een overdonderend gebrul waar de honden geen brood van lusten."
"Ja, natuurlijk. Zo klinken die beesten toch ook? Dat weet iedereen!"
"Ja, iedereen. Helaas is dit een misvatting. De Tyranosaurus maakt inderdaad wel geluid, maar niet veel meer als een klokkend ...'koelekoele koelekoele'..."
Dr Anna Lyzor doet het geluid zeer overtuigend na met een hand over de neus terwijl ze met de andere tegen haar keel slaat om wat trilling in de klank te krijgen.
"Maar wat heeft dit allemaal met het uitsterven van deze dinosaurus te maken?"
"Wel, dat moge duidelijk zijn. Hij kon niet aan de verwachtingen voldoen. Hij was geen formidabel roofdier, en bovendien slecht bij stem. Na een paar duizend jaar had hij zoiets van: dat hou ik niet meer vol, leven onder die druk. Ik moet het meest verschrikkelijke beest aller tijden uithangen, terwijl ik dat niet ben. En dus is hij uitgestorven, voordat iemand erachter kwam wat hij werkelijk was.  Zo werkt dat."
Dr. Anna Lyzor kijkt tevreden. Na een korte stilte vervolgt ze:
"Dus als wij als mensen niet zo geobsedeerd zouden zijn met het fenomeen 'roofdier' zou de Tyranosaurus Rex nog onder ons zijn."
"Maar toch niet alle uitgestorven dieren lijden aan een soort van aangepraat minderwaardigheidscomplex?"
" Oh nee! Zeker niet! De Trilobiet bijvoorbeeld heeft hele andere overwegingen gehad om uit te sterven.  Trilobieten zijn kunstenaars, en hebben door miljoenen  fossielen te worden een tijdloos, nee,  een eeuwig kunstwerk van zichzelf gemaakt. Een heel interessant concept, jezelf vereeuwigen door uit te sterven. Mooi toch?"
Haar weggedroomde ogen keren weer terug in het nu. Ze gaat verder met vlakke stem.
"Er zijn ook diersoorten, die vergeten zijn om uit te sterven. Als paleontologisch psycholoog kan ik daar eigenlijk niet echt iets over zeggen, het beest is er immers nog, maar toch durf ik dat uitstapje wel te maken. Ik heb het over de schildpad, duidelijk een dinosaurus, maar ook duidelijk (nog) niet uitgestorven. En nu wilt u natuurlijk weten of de paleontologische psychologie daar misschien een verklaring voor heeft?"
"Euh, ja?"
"Wel, als je een schildpad goed bekijkt zie je dat het een levensvorm is, die de neiging heeft zichzelf af te sluiten van zijn omgeving. Zijn hele anatomie schreeuwt als het ware: ik ben er niet, laat me met rust."
"Mwa, ik zie wat u bedoelt."
"Dus het beest heeft gewoon niet door, dat alle ándere dino's al uitgestorven zijn. Hij heeft niet gemerkt dat de wereld totaal veranderd is, dat er geen plaats meer is voor beesten zoals hij. Daarvoor is hij veel te veel met zichzelf bezig, en sluit de wereld altijd buiten. Kortom, hij is vergeten uit te sterven."
"Oh. Tjonge. En moeten we hem dan een handje helpen misschien? Volgens mij is daar wel een meerderheid voor te vinden?"
"Dat is een ethische kwestie, daar wil ik me liever niet over uitlaten. Hoewel ik wel vind eigenlijk dat of je uitsterft of niet, iets is dat de soort zélf moet beslissen. Stel je voor dat de ene diersoort voor de andere gaat bepalen: nou is het wel genoeg geweest, sterf je uit! Nee, dan beter 'ieder voor zich."
"Dank u wel voor dit gesprek, en veel succes vanmiddag bij de presentatie van uw boek."
"Ja hoor,  graag gedaan."
Ze pakt haar handtasje, veegt met een natgemaakte vinger haar lippenstift wat bij, staat op en verlaat de lobby.
Het boek is te bestellen via onze site.  Stuur een mailtje met daarin: bestelling boek 'inleiding tot de paleontologische psychologie door Dr. Anna Lyzor'.

Wetenschap

De wetenschap heeft ook wel het een en ander te vertellen over uitsterven en de voor en nadelen daarvan. Hier komen berichten die betrekking hebben op wetenschappelijk onderzoek dat met uitsterven te maken heeft.